De stichtingsdatum van het kasteel van Waardenburg is exact bekend. Op 2 augustus 1265 geeft de graaf van Gelre toestemming aan ridder Rudolf de Cock om een motte te bouwen. Deze aangelegde kasteelheuvel moet dienst doen als nieuwe versterking, maar ook als woning. De motte wordt aangelegd aan een ”meander” van de Waal, maar omwille van de vele overstromingsdreigingen wordt deze bocht in de 17e eeuw afgesneden en ligt het Waardenburgs kasteel niet langer meer aan de rivier maar komt het in de uiterwaard te liggen.
De familie de Cock bouwt het kasteel uit tot een groot veelhoekig complex, wat zeer zeldzaam is in onze contreien. Doordat de familie de Cock geen mannelijke opvolgers heeft, komt het kasteel door huwelijk van erfdochter Agnes in 1385 in handen van de familie Broekhuysen. De geschiedenis herhaalt zich, want door het huwelijk van erfdochter Walraven met Otto van Arkel in 1494 komt het kasteel in bezit van de machtige familie Van Arkel. Rond 1550 krijgt het kasteel zijn grootste omvang. Walraven van Arkel laat grote bouwkundige vernieuwingen uitvoeren, waarbij kosten noch moeite bespaard worden.
De gloriedagen echter duren maar even (ongeveer 20 jaar) want in 1574 (in de 80-jarige oorlog) wordt het kasteel verwoest door de troepen van Willem van Oranje. De weduwe van Walraven, Catharina van Gelre (bastaarddochter van de hertog van Gelre) behoort tot de Spaansgezinden en weigert zich over te geven. De schade is enorm en het kasteel zal deze slag nooit meer te boven komen.
Begin 17eeeuw koopt Johan Vijgh het kasteel en hij zal het noordelijk deel herstellen. In 1700 wordt het kasteel gekocht door de Friese familie Aylva en zij zullen het sterk beschadigde zuidelijk deel afbreken: zo ontstaat de tegenwoordige hoefijzervorm. Voor de derde maal in zijn geschiedenis zal het kasteel door het huwelijk van een erfdochter van familie veranderen, want in 1800 krijgt de familie van Pallandt het in bezit. Zij zullen grote tegenslagen te verwerken krijgen: vanaf 1944 zijn er Duitse soldaten en officieren gehuisvest, die hun plunder- en sloopwerken grondig verrichten. Na de bevrijding doen Nederlandse troepen dat ook nog weer. Het kasteel fungeert na 1945 als noodwoning voor gezinnen uit Waardenburg die niet kunnen terugkeren naar hun huizen. Sommigen verblijven er tot 1957.
In 1974 krijgt de stichting ”Gelderse Kastelen” het kasteelterrein in erfpacht. Zij zet zich in om de benodigde gelden te verzamelen voor een grondige restauratie. Het lukt alsmaar niet omdat de rijkssubsidies maar mondjesmaat worden toegekend. Tot een anonieme schenking het mogelijk maakt om een restauratieplan op te stellen. Uiteindelijk kan dan in 2007 de gewenste grootschalige restauratie starten, waarbij de oorspronkelijke indeling en historische details zoveel als mogelijk worden gespaard.
Het kasteel Waardenburg is vandaag de dag het enige veelhoekige kasteel in ons land waarvan nog een aanzienlijk deel van de ringmuur bewaard is gebleven. Het landgoed Waardenburg en Neerijnen (ongeveer 300 hectare) is ook in het bezit van de Stichting Gelders Landschap en Kasteelen en hierdoor wordt niet alleen het kasteel, maar ook een mooi gevarieerd landschap met boomgaarden, bossen, weilanden, uiterwaarden voor het nageslacht bewaard.
De Faustlegende
Het kasteel van Waardenburg is verbonden met de Faustsage, een van oorsprong 16e -eeuwse Duitse legende. In de 18e eeuw zal Goethe zijn ”Faust” schrijven, die uitgroeit tot zijn bekendste werk. Volgens de Geldersche Volksalmanak van 1842 verblijft Faust de twee laatste jaren van zijn leven op dit kasteel. Dokter Faust is een rondtrekkende geleerde die “de steen der wijzen” probeert te vinden. Het is de bedoeling hiermee metaal in goud te veranderen en zodoende rijk te worden. Het lukt hem alsmaar niet en in wanhoop roept hij de hulp in van de duivel. Deze komt met een contract: hij zal Faust 7 jaar dienen in ruil voor Fausts ziel. Faust ondertekent met zijn bloed. De duivel wordt nu zijn bediende Joost en alles gaat Faust voor de wind. Het succes stijgt hem naar zijn hoofd en steeds meer begint hij Joost (de duivel dus) uit te buiten. De duivel wil het contract verbreken, maar Faust weigert. De zeven jaren zijn voorbij en het contract loopt ten einde. Om middernacht verschijnt de duivel in de toren van het Waardenburgs kasteel.
Met veel geweld en lawaai sleurt de duivel Faust door het raam naar buiten, rechtstreeks de hel in. Zijn huishoudster ziet, na een bange nacht vol vlammen rond de toren en gehuil, het bloed van Faust op de muur. Volgens de legende hoort men ’s nachts onverklaarbare geluiden in de toren en zijn de bloedvlekken, na eeuwenlang poetsen, nu nog steeds zichtbaar.
