Het Monument van de grote brand van Haaften opnieuw onthult op woensdag 19 juni 2024
De grote brand van Haaften op zaterdag 9 juni 1866.
1. Het is zaterdag 9 juni 1866
Het is al dagen aanhoudend droog en rond de 33 graden. Het is nagenoeg windstil, en uit het noordoosten komt slechts een klein briesje. De mensen zijn op het veld aan het werk. In het voorjaar zijn er veel takkenbossen en gekloofd hout verzameld die tussen de huizen liggen opgestapeld. De huizen staan in Haaften dicht op elkaar. Ze hebben rieten daken en daartussen staan ook nog hooi- en houtmijten. In het verleden was er al wel eens een brand geweest, maar deze keer is het wat anders.
Aan preventieve brandbestrijding is men nog niet toegekomen. Maar wel heeft Haaften sinds 1853 een brandspuit. Rond half vier klinkt het geluid van de klok en bij het horen daarvan spoed men zich snel richting eigen huis. Slechts een kwartier heeft men de tijd om nog iets uit het huis te halen. De weinige wind die er is, wakkert het vuur alleen maar aan en om zes uur is er geen houden meer aan.
Aan preventieve brandbestrijding is men nog niet toegekomen. Maar wel heeft Haaften sinds 1853 een brandspuit.
Er zijn enkele samenlopende omstandigheden waardoor de hulpverlening chaotisch verloopt:
-de burgemeester, die leiding moet geven is op huwelijksreis. Hij wordt middels een telegram op de hoogte gesteld.
-het perceel belendend aan het eerste brandende huis is van de wethouder. Deze moet natuurlijk als eerste belangrijke papieren en andere zaken in veiligheid brengen, waardoor hij ook geen beleid en aanvoering kan geven bij het blussen van de brand.
Maar het allerbelangrijkste: de brandspuit staat in het oosten opgesteld en moet verschillende keren van plaats wisselen omdat ze het vuur eerder aanwakkert dan blust. Onkunde van de blussers?
Je kunt je voorstellen dat de paniek groot is. Iedereen rent door elkaar heen en probeert te redden wat er te redden valt.
Ook de brandspuiten van Zaltbommel en Waardenburg komen te hulp, maar het mag niet baten. Het duurt uiteindelijk drie dagen voordat de brand helemaal geblust is. Een groot deel van het dorp wordt slechts in enkele uren verwoest. Het schoolgebouw en 65 huizen worden in de as gelegd. Het is een wonder dat er geen doden zijn gevallen.
Waardoor de brand ontstaan is, is tot nu toe onbekend en zal altijd wel een vraagteken blijven, hoewel er hier wellicht binnen het dorp Haaften verhalen over de ronde doen. Volgens de dominee kan er geen sprake zijn van opzet, aangezien de winkelier van waaruit het vuur is begonnen, slecht verzekerd is en ook hij moet zich met vrouw en kinderen in veiligheid stellen.
Alleen hij weet hoe het gekomen is ….
2. Spoedvergadering van de gemeenteraad
Op zondag 10 juni komt de gemeenteraad van Haaften in een bijzondere vergadering bijeen. In het verslag van deze vergadering kun je lezen dat de voorzitter de opperbrandmeester vraagt naar het gedrag en de werkzaamheden van de brandmeesters en spuitgasten. Hij vraagt ook of het brandwezen in orde was, hebbende het tegendeel gehoord. Hierop wordt geantwoord dat alles goed is afgelopen.
Er wordt terstond een verordening vastgesteld waarbij geboden wordt, dat alle gebouwen (behalve hooibergen) voortaan zullen moeten worden gedekt met pannen, leien, ijzer of zink. En ook hier zien wij, zoals zo vaak, dat het kalf eerst verdronken moet zijn voordat men de put dempt.
De hulpverlening komt snel op gang. Er worden commissies samengesteld die belast worden met de zorg voor huisvesting, voeding, gezondheid, kleding en andere te verrichten werkzaamheden. Op initiatief van Graaf van Limburg Stirum wordt in heel Gelderland een inzameling gehouden. In totaal brengt het 17.000 gulden op.
3. Predikant Landré
Predikant Landré heeft al in augustus een boekje geschreven over ''de ramp van Haaften''. Het is in te zien op het Regionaal Archief van Tiel. Daarin beschrijft hij niet alleen de snel op gang komende hulpverlening, maar ook dat er sprake is van wanordelijkheden tijdens de bluswerkzaamheden en openbare dronkenschap. Destijds was het de gewoonte dat je een borrel kreeg als je meehielp met het blussen.
In het boekje staat een overzichtskaartje opgenomen waarin te zien is waar de brand is ontstaan (punt g) en ook welke huizen er allemaal door de brand verloren gingen.
De baten van het boekje en de inzameling komen ten goede aan de bevolking. Van een gedeelte van dit geld wordt een twintigtal woningen gebouwd. En zo ontstaat 1872 de Sophiabuurt, genoemd naar de vrouw van de toenmalige burgemeester van Haaften, M.N.J. Dutry. In 1972 wordt begonnen met de afbraak van deze buurt i.v.m. de dorpssanering, die in 1980 een feit is.
4. Herdenkingsmonument
In 1966, honderd jaar later, maakt Jan Willem Raedecker (1924-2009) een herdenkingsmonument ter herinnering aan de brand. Op dat moment wordt er een gebouw van de nieuwe raadszaal in gebruik genomen. Raedecker woont van 1961 tot 1973 in de oude pastorie van Tuil en laat zich voor zijn werk inspireren door de omgeving. Vanuit de gemeente ontvangt hij meerdere opdrachten voor publieke gebouwen en daarnaast heeft hij verschillende opdrachten uitgevoerd voor de Rijksgebouwendienst. Als zoon van een bekende beeldhouwer, die onder andere onderdelen van het Nationale Monument op de Dam heeft gemaakt, heeft hij veel omgang met bekende kunstenaars, interieur- en meubelontwerpers en architecten. Ook de leeuwen op de Grebbeberg in Rhenen komen van zijn hand. Helaas is er weinig werk van hem bewaard gebleven.
In Haaften heeft hij naast het monument van de grote brand, ook nog werken gemaakt voor het dorpshuis aan de Dorpshuisstraat (dit werk is in 2017 verplaatst en is ingemetseld boven de ingang van de Burcht van Haeften). Daarnaast is er nog geen werk van hem bij de openbare kleuterschool De Woelwatertjes en bij de steenfabriek.
Het beeld van het 'monument van Haaften' stond aanvankelijk in de tuin van het gemeentelijk kantoor. Dit werd later woningbouwvereniging De Goede Woning Neerijnen aan de Koningsstraat. Op dit moment is er een praktijk voor fysiotherapie.
In 2021 moest het beeld verplaatst worden vanwege plannen van een projectontwikkelaar en kreeg de Historische Kring West-Betuwe het beeld aangeboden van de woningbouwvereniging. Na contact met de gemeente hebben we het beeld 'om niet' aan de gemeente West Betuwe geschonken. Doordat er op dat moment te weinig tijd was voor directe herplaatsing, werd het beeld tijdelijk opgeslagen in de gemeentewerf van de gemeente West Betuwe. Dankzij de toenmalige beleidsadviseur voor cultuur, John Smeelen, is het beeld behouden gebleven. De grootse bouwplannen zijn uiteindelijk niet doorgegaan, maar het beeld was al wel weggehaald uit de tuin.
In overleg met de inwoners van Haaften is er gezocht naar een nieuwe plek, maar niet al te ver van de locatie waar het allemaal gebeurd is. Deze wordt uiteindelijk gevonden bij de kiosk en nu na 3 jaar is het zover.
Als Historische Kring West-Betuwe hebben we gelukkig het beeld kunnen behoeden voor de sloep en hadden we het geluk dat er een ambtenaar van de gemeente West-Betuwe was die het belang van het behoud van een dergelijk kunstwerk op tijd heeft gezien. De nieuwe gebiedsmakelaar Ingrid van Ooijen heeft sinds september 2023 haar schouders eronder gezet om het monument opnieuw geplaatst te krijgen.
Je kunt je voorstellen welke impact de brand heeft gehad op de gemeenschap van Haaften. Waarschijnlijk zijn er onder u nog mensen die in de familie verhalen gehoord hebben over de brand. Als je in een paar uur tijd alles kwijt bent, dan vergeet je dat niet snel. Wij horen graag hierover als u nog wat ter ore is gekomen.
Uitleg bij het monument
Wat je op het Monument ziet zijn de huizen, de bomen, de vlammen en de dikke toren met daarboven een vogel. Dit is de Feniks die uit de as herrijst. Wat de verticale lijnen voorstellen is niet precies bekend. Maar het zouden de kerk en de ruïne van de burcht kunnen zijn die overeind bleven tijdens de brand.
