De kerk in Deil

De kerk in Deil is rond de twaalfde eeuw gesticht en de tufstenen toren dateert voor een belangrijk deel nog uit die tijd. Het oorspronkelijke kerkgebouw werd in Romaanse stijl gebouwd. Enkele eeuwen later, om en nabij 1640, is er een kerk ontstaan met meer de vorm van een basiliek. In het jaar 1843 is de huidige kerkzaal voltooid op de fundamenten van de vorige kerk. Het 15 meter lange koor aan de oostzijde kwam toen niet meer terug en de kerkvloer werd enkele meters opgehoogd om bij hoogwater als schuilplaats te kunnen dienen.

In de tijd van ridder Willem van Tuijl tot Bulckesteijn (rond 1500) was de katholieke eredienst nog in gebruik. Pas aan het begin van de reformatie is er met moeite afstand genomen van deze traditie.
De kerk is gewijd aan de Aartsengel Michael. Naast het hoofdaltaar waren er nog drie altaren. Die van de Lieve Vrouw, de Heilige Catharina en Sint Jan. Pas in 1615 hield predikant Ermertus Marsmanus sterk vast aan de reformatorische beginselen. In periode daarvoor is niet duidelijk welke belijdenis in de kerk in Deil werd aangehangen. De mededelingen aan de classis van de kerk uit het jaar 1596 vermeldt dat in de streek nog vele pastoors de leer van de Roomse kerk, inclusief mis, doopbediening en biecht in de praktijk brachten.

De Deilse geschiedschrijver, dr. Rudolf Römer, en tevens predikant in Deil en Enspijk, vermeldt in de Gelderse Almanak van 1853 dat zij gehecht waren aan altaren, wijwater en beelden. Ook leefden de voorgangers vaak in concubinaat. Of dat in Deil het geval was, is niet bekend, maar in 1597 werden al gelden beschikbaar gesteld voor het pastoriehuis. Wie de eerste prediker is geweest, is ook niet helemaal zeker. Wel staat Ermertus Mersmanus als eerste vermeld op het predikantbord van Deil en Enspijk. Letterlijk valt te lezen dat Mersmanus ”op syn prive autoriteyt gecontracteert heeft om Enspieck nu en dan mede waer te neemen”.
Daarmee was het katholieke geloof sindsdien niet helemaal verdwenen. In een klassikale vergadering op 3 juli 1636 werd gemeld dat op Bulckesteijn en het Huis te Enspieck “soo notore afgoderij gepleegt wort”. Dat aan zulke zaken in Deil en Enspijk niet zo zwaar getild werd, mag blijken uit het sussende antwoord van de ambtman “dat het geïncrimineerde uit niet anders, dan Beenige oude reliquïen van muyren” bestond.
Wel zijn in die tijd al uiterlijke versieringen van het Katholieke geloof verwijderd en vervangen door borden en wapens van de plaatselijke heren en adel. Ook de harnassen hadden een plaats gevonden in de Deilse Kerk, zodat de sfeer geschapen was voor de verbeelding van exotische verhalen en voorstellingen.

Dit artikel is eerder verschenen op de website van Nieuwsblad Geldermalsen op 7 augustus 2016.