Boekbespreking: Veldpost Sumatra

Op zaterdag 12 maart 2016 was er een boekpresentatie van Veldpost Sumatra, een bewerking van het dagboek dat Han de Haas (1926-2004) uit Beesd had bijgehouden van 5 januari 1947 tot en met 27 maart 1950. Een periode waarin hij was uitgezonden naar Sumatra, tijdens de politionele acties of anders gezegd, de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog (1945-1949). In dit artikel wordt dit boek besproken en maken we kennis met de hoofdpersoon, Han de Haas en krijgen we een eerste inkijk in zijn boeiende dagboek.

Over de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog zijn veel boeken en artikelen geschreven, bijvoorbeeld over de militaire acties en de politieke achtergronden. Dit boek geeft echter een unieke kijk achter de schermen; we stappen namelijk in het alledaagse leven van Han de Haas ter plekke. Han werd in 1926 geboren in Beesd. Hij werkte vanaf 1942 voor de PTT in Geldermalsen. In november 1946 begon zijn diensttijd. In juni 1947 kwam hij aan in Sumatra om op 7 april 1950 weer terug te keren in Beesd.

Han (na het lezen van zijn dagboek, heb ik het gevoel gekregen hem wel te mogen tutoyeren) hield nauwkeurig een dagboek bij, waarin hij schrijft over zijn doen (en laten), leven en denken. Het onderwerp en de invalshoek maken dit boek voor mij al lezenswaardig. Mooier wordt het nog als je er al snel achter komt dat Han een intelligente man is, goed om zich heen kijkt en zich zelfstandig een mening vormt van hetgeen gebeurt. Bovendien schrijft hij vlot en boeiend en weet dit met de nodige (subtiele) humor op papier te krijgen. Dat alles gecombineerd met het feit dat de auteur, Peter Penders, het dagboek uitstekend heeft bewerkt, maakt dat ik zeer enthousiast ben over dit boek. Niet alles uit het dagboek is een op een overgenomen; sommige passages zijn achterwege gebleven en anderzijds zijn er stukken tekst toegevoegd om bepaalde gebeurtenissen beter te kunnen begrijpen. Het resultaat is een vlot leesbaar interessant boek.

Misschien is het aardig om eens kennis te maken met Han de Haas. Als voorproefje, want het lezen van het boek is – wat mij betreft – zeer aan te raden.

Op 30 mei 1947 gaat Han de Haas, aan boord van SS Johan de Witt, op weg naar (toen nog) Nederlands-Indië. Een dag later ontstaat het idee een dagboek bij te houden: ‘Ik peinsde er namelijk over om een dagboek te beginnen, maar is het niet veel gemakkelijker dat u mijn brieven bewaart en die als mijn dagboek beschouwt?’, zo schreef hij aan zijn ouders. Drie weken later kwam hij aan in Sabang, een eilandje noordelijk van Sumatra. ‘Het eiland is van een majestueuze schoonheid.’ ‘Een kinderen dat hier rondspringen. Ongelofelijk klein en mager!! We hebben ze laten eten, niet mooi meer. Aan je tafel tegen je kameraden schelden en de kinderen volstoppen. Zo zijn soldaten.’

Een paar dagen later komt hij aan in Medan. ‘In de stad en het kamp ben je volkomen veilig.’ ‘De bevolking is ons goed gezind.’ Maar ‘het eten, daar moet je aan wennen’ en het leven ter plaatse is duur. De kwaliteit van het voedsel wisselt sowieso nog al eens: ‘Het eten is op het ogenblik verdomd slecht, het varken bij ons thuis kan zoiets nog niet vreten’.

Hij bezoekt ter plekke regelmatig kerkdiensten. Zelf protestants, bezoekt hij ook regelmatig andere kerkdiensten van andere geloofsstromingen.

Hij doet zijn best al snel andere talen te leren: ‘Ik ben druk Maleis aan het leren en begin al een beetje te stamelen. Engels leer ik ook doordat ik met Charlie Engels praat.’ Hij kijkt met een open geest naar zijn omgeving: ‘Ik weet bitter weinig van het werkelijke leven van dit volk. Jammer, want het is machtig interessant om daarin door te dringen.’ Ook volgt hij – met succes – een HBS opleiding in Indonesië.

En het leven in Medan bevalt best aardig: ‘Naar de bioscoop geweest en je kunt er doen wat je wilt. Roken, eten, praten en lachen, is allemaal heel gewoon. Het leven is hier lang niet zo bekrompen.’ Anderzijds treedt de verveling regelmatig op en zijn er allerlei gezondheidsproblemen die de kop opsteken.

Na een tijdje dringt het ook door dat er daadwerkelijk sprake is van een oorlog: ‘Medan is praktisch ingesloten door de TRI [het leger van de Republiek Indonesië]. […] Op het ogenblik wordt er bijna niet meer op voorbijkomende Nederlandse colonnes geschoten, dat was een maand of vijf geleden wel anders. Stoppen en terugschieten staat in zo’n geval gelijk met zelfmoord. […] Dus het parool is plat op je motor en gas open.’ Op 14 juli 1947 schrijft hij over militaire operaties die twee weken eerder waren begonnen: ‘Verschillende jongens zijn gesneuveld en dan word je wel fel.’

De start van de ‘eerste politionele actie’, een poging van Nederland om Indonesië weer onder controle te krijgen, kreeg Han nauwelijks mee. Op 20 juli 1947 schreef hij: ‘We hebben er eigenlijk weinig van gemerkt. ’s Morgens vroeg begon de Nederlandse artillerie en werden vliegtuigen ingezet.’ In Medan, waar hij als chauffeur zat, was het verder rustig.

In het begin van zijn stationering is duidelijk dat Han er van overtuigd is aanwezig te zijn voor een goed doel. Steeds is hij zich ook bewust van het feit dat men in het moederland wellicht andere overtuigingen heeft: ‘Ik ben nieuwsgierig hoe de bevolking in Holland hiertegenover staat. Eén ding weet ik wel: dat ik geen spijt heb dat ik hier zit. Is toch niet te verantwoorden als je op een of andere slinkse manier uit Indië bent weggebleven.’

Ook beschrijft Han zelf de verandering van zijn eigen karakter en wereldvisie: ‘Geloof niet dat ik nog precies dezelfde van vroeger ben. Uiterlijk, ik bedoel in spreken en omgang, zijn we allemaal veel onverschilliger. Je vloekt meer. Volgens mij is dat een uitlaat.’ Bij collega’s ziet hij dingen ook regelmatig misgaan, qua geestelijke gezondheid, (seksueel) gedrag, oorlogsgeweld, etc. ‘Helaas zijn er gevallen die hun uitlaat zoeken in dingen… Enfin, daar hoef ik niet over te spreken.’ Ook het grote verschil met de wereld thuis komt naar boven: ‘Als ik haar [de moeder van Han] brieven lees krijg ik echt zo’n Beesds gevoel. Rustig en een beetje conservatief. Hier is alles zo héél anders. Je ziet overal de grootste tegenstellingen op allerlei gebied. Soms lijkt het me ongelofelijk dat in Beesd alles nog gewoon zijn gangetje gaat, terwijl toch de wereld op een vulkaan leeft die elk ogenblik… Zoiets zie je hier veel beter in, met name de dreiging van het communisme.’

Gaandeweg verandert zijn visie op de wereld, maatschappij en geloof. ‘Hier krijg je een heel andere kijk op het leven. Of die goed is weet ik natuurlijk niet. We weten van bijvoorbeeld communisme en socialisme niet veel, maar volgens ons moesten alle systemen van staatsbestuur en wereldbeschouwing stranden op de ene voorname factor: egoïsme van de mens.’ ‘Zoals het er nu uitziet draait het op een oorlog tussen communisme en democratie (kapitalisme) uit. Dan moeten we tegen Rusland vechten, maar eerst wil ik precies weten wat we bevechten. Er wordt ons voorgehouden dat het communisme slecht is en dat alleen Rusland de schuldige is. Wat is de oorzaak van het communisme?’

Indonesië blijkt geen goed te doen voor de gezondheid van veel Nederlandse militairen. ‘U kunt zich niet voorstellen hoe gauw je hier wandluis hebt.’ En: ‘Wist u dat er onder de soldaten veel ringwormen, rode hond en meer ziekten voorkomen?’ Ook Han krijgt er allemaal last van gedurende de drie jaar in Indonesië. De gezondheid en de leefomstandigheden van de lokale bevolking zijn vaak ook erbarmelijk. ‘Je ziet mensen lopen zo broodmager dat je de koude rillingen over de rug lopen. Er zijn in dit gebied mensen omgekomen van de honger en ziektes.’

Behalve door de strijd komen ook erg veel militairen om het leven door ongelukken. ‘Er gebeuren meer ongelukken dan er door acties sneuvelen.’ Het slachtofferaantal groeit gedurende 1947 snel. Op 2 oktober 1947 schrijft Han: ‘Er wordt niet op grote schaal gevochten, maar er gaat bijna geen dag voorbij of er is hier een militaire begrafenis.’

In het begin ziet Han weinig gevechtsactie, maar gaandeweg komt ook daar verandering in. De TRI saboteren veelvuldig de telefoonlijnen, waarop Nederlandse troepen, onder bewaking, die lijnen weer moesten repareren. Een gevaarlijk klusje, waar Han vaak bij betrokken was als chauffeur en/of bewaker. ‘Het blijft vervelend dat de telefoonverbinding tussen Medan en Siantar geregeld kapot is door sabotage. Wat is gemakkelijker voor zo’n vent dan een paar draadjes doorknippen van een kabel die 30 kilometer door bossen en plantages loopt, zonder dat er een weg in de buurt is.’

Verder werd er veelvuldig geoefend, maar de mannen moesten vaak zichzelf proberen te vermaken. ‘We hebben veel vrije tijd en het is net of we hier elke dag stommer en luier worden. Tenminste met mij is dat het geval.’

Ondanks alle ellende om zich heen, blijft hij steeds oog houden voor al het natuurschoon: ‘Ik heb nu het oerwoudleven van dichtbij gade kunnen slaan. Enorme apen die zich met verwonderlijk gemak van boom tot boom slingeren.[…] Ik kwam in een soort plant terecht die de eigenaardige gewoonte schijnt te hebben om iemand vast te houden. In een enorme kali: krokodillen.’

Han maakt ook regelmatig melding van oorlogsmisdrijven en – misdragingen van de strijdende partijen. ‘Vooral de Ambonezen maken korte metten, krijgsgevangen maken is bij hen onbekend. Ze maken alles was ze tegenkomen af en dat is aan de andere kant precies hetzelfde.’ En een paar maanden later in 1947: ‘[Nederlandse militairen] hebben daar een vijftigtal extremisten in een dessaschool overrompeld. Korte metten, er was er niet één levend uitgekomen. U zult zeggen of dit wel nodig was, konden ze die lui niet gevangennemen? Als u alles maar eens wist, dan praatte u wel anders.’

‘Hier in Indië zijn er maar twee mogelijkheden namelijk; óf je gaat lichamelijk en geestelijk ten onder, óf je gaat de goede kant op. De praktijk hier heeft bewezen dat als je eenmaal een keer verkeerd gaat, je verloren bent’, schrijft hij, en later: ‘die jongens waren dronken en bijna gek van opgekropte woede en verbittering. Er zijn er al genoeg stapelgek. Om over de infanterie maar niet te praten. Dat moeten wel beesten worden na alles wat ze gezien en meegemaakt hebben.’

Tijdens de tweede politionele actie maakt Han ook weer de nodige militaire acties mee, maar zelf schoten lossen, doet hij niet vaak. ‘Het oprukken en bezetten van de steden was snel gebeurd, maar de grote schoonmaak van de bergen, bossen en afgelegen kampongs, dat is de moeilijkheid.’ ‘Er wordt hard gewerkt om het totaal ontwrichte economische leven op gang te brengen. […] Met voortvarendheid is het herstel van de wegen en waterleidingen ter hand genomen.’ Maar de twijfel over de rechtvaardigheid van de acties blijft: ‘maar denkt u zich eens in; een smadelijke terugtocht, de TRI weer de baas, alle werk voor niets, de kameraden dan zeer zeker voor niemendal gesneuveld. Nee, dat is ondenkbaar, absurd. Dan zouden de Nederlandse soldaten misschien terechte moordenaars genoemd kunnen worden’.

Het zou in de zomer van 1949 echter toch tot demobilisatie en repatriëring komen, een geleidelijk proces. Han denkt veel na over zijn toekomst in Nederland, of elders? Er is veelvuldig contact met de PTT in Geldermalsen, waar Han waarschijnlijk weer aan de slag kan.

‘In tien maanden tijd [zullen] de resterende 70.000 man naar huis gebracht […] worden’, schrijft Han op 9 november 1949. En: ‘wat komt er een hoop kijken voor zo’n terugtrekking. Maar er is geen Hollander of Europeaan, […]. die het riskeren om achter te blijven.’ De eenheid van Han wordt teruggetrokken op Medan, waar ze de ‘bloemetjes buitenzetten’, maar waar ook weer militaire oefeningen volgen. Begin maart 1950 wordt hij verscheept naar Batavia. Daar schepen ze op 12 maart in op de MS Goya, ‘een Noors emigrantenschip dat op de terugweg is van en reis naar Australië met emigranten. We liggen op echte matrassen en slopen.’

Han komt vervolgens op 7 april 1950 aan in Rotterdam, waarvandaan hij met de bus naar zijn ouderlijk huis werd gebracht. Daar wachtte een feestelijk onthaal, zo ongeveer heel Beesd was uitgelopen. Han keerde terug bij de PTT. Hij zou de rest van zijn werkzame leven aldaar blijven werken. Hij trouwde in mei 1957 en ‘uit het huwelijk werden drie kinderen geboren.’

Ten slotte, in het boek wordt een verhaal genoemd, dat Han van zijn collega’s herhaaldelijk moet vertellen, het verhaal van ‘de doodgraver van Beesd. U weet wel, over de schuur van doodkisten.’ Bij de boekpresentatie vertelde de auteur dat hij heeft proberen te achterhalen waar dit verhaal over gaat, maar helaas zonder succes. Heeft u een idee? Laat het ons weten.

Door: Arthur Eerelman-Hanselman